Moduł I Reportaż jako gatunek

Spis treści modułu:

• Konwencja gatunkowa i sytuacja komunikacyjna
• Reportaż jako gatunek
• Film "Mistrzowie reportażu"
• Kompetencje reportera
• Film "Kompetencje reportera"
• Najważniejsza umiejętność

Reportaż to jeden z gatunków dziennikarskich, ale także artystycznych. Co to znaczy, że jest gatunkiem i dlaczego ma podwójną naturę?

Do rozpoczęcia przygody z reportażem zaprasza Magdalena Piechota.

1. Konwencja gatunkowa i sytuacja komunikacyjna

Konwencja gatunkowa to odpowiedź na sytuację komunikacyjną, która wymusza konkretny typ wypowiedzi (pisanej lub mówionej) lub prowokuje do niego.

Sytuacja komunikacyjna to nic innego jak okoliczności, w których dochodzi do porozumienia.

Opisują ją pytania: kto, do kogo, w jakich warunkach, po co i co mówi. Chcąc zrealizować cele, nadawca wybiera taką konwencję gatunkową, która będzie odpowiednia i skuteczna w konkretnej sytuacji.

W zwykłych codziennych sytuacjach wybieramy gatunek wypowiedzi niemal instynktownie, „obsługujemy” nasze potrzeby z łatwością tym większą, im więcej razy to zrobiliśmy. Szybko uczymy się, jak zareagować w sytuacji czyichś urodzin (konwencja życzeń), jak w trakcie rodzinnego obiadu (pochwały smaku potraw i towarzyska pogawędka), a jak w sytuacji wizyty u lekarza (opis dolegliwości) czy w urzędzie (podanie o coś lub zgłoszenie czegoś).

W oficjalnych sytuacjach komunikowania publicznego przykładamy dużo większą wagę do wyboru gatunku i jakości realizacji, ponieważ podlegamy ocenie dużo większej grupy odbiorców i liczymy się z konsekwencjami tego, jak zostaniemy odebrani.

Konwencja gatunkowa oznacza zatem zarazem w miarę utrwaloną i rozpoznawalną formę wypowiedzi, którą wchłaniamy w trakcie kontaktów społecznych, jak język (Michaił Bachtin w Estetyce twórczości słownej zauważył, że: Gatunki mowy są nam dane w taki sam nieomal sposób, jak język ojczysty, którego używamy bez trudności również przed teoretycznym opanowaniem gramatyki. Teoretycznie możemy w ogóle nie wiedzieć o ich istnieniu, w praktyce stosujemy je zręcznie i pewnie).

Gatunki to społeczne narzędzie do komunikowania się, czyli nie tylko wymiany informacji, ale także porozumienia. Posługujemy się gatunkami wyrazistymi, dającymi się dość łatwo opisać, jak na przykład szkolna rozprawka, prośba o spotkanie czy wiadomość dziennikarska, a także takimi, które nie są aż tak jednoznaczne, na przykład wyznaniem, listem czy reportażem. Tam, gdzie do pragmatycznych (czyli użytkowych), konkretnych celów dołączają mniej jednoznaczne intencje, pojawiają się gatunki, które „nieoczywiste”, ale za to dają nieporównanie szersze możliwości wyrazu.

Pamiętaj! Rozpoznanie konwencji komunikacyjnej i dostosowanie się do niej to warunki skutecznej komunikacji. Wybierając się na przykład na rozmowę kwalifikacyjną, zapoznaj się z oczekiwaniami rekruterów wobec kandydatów, a także z kulturą organizacyjną firmy, do której aplikujesz. Pamiętaj jednak, że nawet jeśli firma zapewnia przyjazną, rodzinną i swobodną atmosferę pracy, rozmowa kwalifikacyjna to spotkanie oficjalne i wymaga od Ciebie profesjonalnego podejścia.

2. Reportaż jako gatunek

Reportaż to właśnie taki nieoczywisty, niejednoznaczny, otwarty gatunek.
Pojawił się z potrzeby pogłębionej opowieści. Dziennikarze informacyjni starają się odpowiedzieć przede wszystkim na pytania „kto, co, gdzie, kiedy”, a jeśli to możliwe, także na „jak i dlaczego”.
Reporterzy odwracają ten porządek – gdy jest już oczywiste, „kto, co, gdzie, kiedy”, skupiają się przede wszystkim na pytaniach „jak i dlaczego”, a efekty ich pracy pojawiają się po miesiącach, a nawet latach od konkretnych wydarzeń, o ile owe wydarzenia mogą być wciąż ważne i interesujące dla odbiorców.

Reportaż w Polsce ukształtował się na dobre w dwudziestoleciu międzywojennym. W odrodzonym po 123 latach zaborów kraju prasa, a potem radio, były źródłem informacji i rozrywki, ale także miejscem ważnych pytań i ważnych odpowiedzi: jaka ma być nowa Polska, jak mamy traktować siebie i innych, kim jesteśmy „my”, a kim „oni”, jak wygląda świat poza granicami, jakie wartości przyjmujemy za wspólne, a jakie nas dzielą, i wielu innych. O aktualnych problemach, ważnych zjawiskach i naturze Polaków pisał Ksawery Pruszyński w tomie Podróż po Polsce, a także Melchior Wańkowicz w tomie Na tropie Smętka, uważanym za najlepszy reportaż międzywojnia.

W czasach PRL reportaż przyjmował różne postaci, bywał instrumentem polityki, bywał też rodzajem schronienia dla wrażliwych i sposobem na zakamuflowane poruszanie tematów, których tak naprawdę nie wolno było poruszać. Skoncentrowanie na problemach jednostek pozwalało na nieoczywistą krytykę systemu i odwracało uwagę cenzury. Warto wskazać tu jako dobre przykłady „małego realizmu”: Spokojne niedzielne popołudnie Hanny Krall czy Małgorzaty Szejnert My, właściciele Teksasu.

Współcześnie, w czasach dominacji rozrywki i potoku informacyjnego w mediach, reportaż jest enklawą spraw ważnych i poważnych, chwilą na zatrzymanie i namysł, a także sposobem na ukazywanie tych stron rzeczywistości, które umykają w trakcie pobieżnego oglądu, a są bardzo ważne dla pojedynczych osób lub grup.

Struktura reportażu

Reportaż, jak każdy inny gatunek, można próbować opisać czy też wyobrazić sobie, poprzez cztery najważniejsze elementy:
1. jego konstrukcję,
2.przeznaczenie,
3.wizję tematu
4.styl wypowiedzi.

Reportaż użytkowy

Odmiany reportażu, które zaczęły się kształtować już w dwudziestoleciu, wyniknęły przede wszystkim z jego przeznaczenia.
Jeśli celem reportażu jest przede wszystkim oddanie głosu poszkodowanym czy krzywdzonym, czyli naświetlenie konkretnej sprawy i w ten sposób uczynienie jej na tyle publiczną, aby można było oczekiwać, że przyniesie to realny skutek w postaci zmiany na lepsze, to mamy do czynienia z reportażem UŻYTKOWYM.

Ta konwencja gatunkowa jest używana do doraźnych, ważnych społecznie celów. To przede wszystkim tzw. reportaż interwencyjny, w którym od wyszukanej, wycyzelowanej formy ważniejsza jest treść. Ten rodzaj reportażu znajdziesz w gazecie np. „Duży Format” w „Gazecie Wyborczej”, a w telewizji w programach interwencyjnych „Magazyn Ekspresu Reporterów” TVP oraz „Uwaga” TVN.

Reportaż artystyczny

Jeśli reporter podejmuje się opowieści o problemie, który nie ma szansy na jakiekolwiek szybkie rozwiązanie, ale jest ważny i da się przedstawić jako uniwersalny dla ludzkiej kondycji, to mamy do czynienia z reportażem ARTYSTYCZNYM.
Jego forma jest oryginalna, autorska, a skutki długofalowe, bo nie traci na aktualności. Jest ekranem wyświetlającym złożoność swoich czasów. Przyjmuje postać literatury faktu, dokumentu filmowego, radiowego feature (słuchowisko dokumentalne, akustyczny „film”), opowieści w obrazach (fotostory), a dzięki technologii także multimedialnej kompozycji w sieci.

Jak każdy podział, ten także jest schematyczny i tak naprawdę zakreśla jedynie pole, w ramach którego poruszają się dziennikarze i szerzej twórcy, którzy postanawiają wypełnić treścią kolejną realizację gatunku.

Realizacje reportażu

Realizacje zależą, oprócz intencji nadawców, od medium, dla którego są przygotowywane. Podstawowe współczesne postaci gatunku ze względu na zastosowane środki (słowo, dźwięk, obraz, montaż):
• reportaż prasowy,
• książkowy,
• radiowy/dźwiękowy,
• telewizyjny/filmowy,
• multimedialny,
• fotoreportaż.

Czy praca reportera jest wyjątkowa?

Czym różni się praca dziennikarza newsowego od pracy reportera? Można powiedzieć, że przede wszystkim czasem, jaki jest niezbędny do stworzenia jej efektu, a następnie czynnościami, które ten czas wypełnią.

Etapy tworzenia reportażu:
– wybór tematu
– zebranie materiałów
– selekcja zebranych materiałów
– komponowanie całości.

3.Kompetencje reportera – Twoje korzyści

Na każdym z etapów można rozwinąć inne umiejętności i talenty:

– na etapie wyboru tematu przełamujemy stereotypowe myślenie, otwieramy się na inność i nieoczywistość świata i ludzi wokół nas, uczymy się wybierać to, co naprawdę nas interesuje i o czym mamy coś ważnego i ciekawego do opowiedzenia; rozwijamy empatię i uważność

– w trakcie zbierania materiałów nadal rozwijamy ciekawość świata, cierpliwość, dociekliwość, wrażliwość zmysłów, szacunek dla informatorów, skrupulatność w gromadzeniu danych i pomysły na ich porządkowanie; uczymy się nawiązywania relacji, zadawania pytań, aktywnego słuchania

– przystępując do selekcji zebranych materiałów trenujemy decyzyjność, umiejętność hierarchizowania, kryteria myślenia o świecie i jego kategoryzowania bez uprzedzeń i typizowania, kształtujemy kompetencje komunikacyjne na poziomie intencji wypowiedzi;

– komponując całość opowieści kształtujemy umiejętność opowiadania, rozwijamy język i sprawność w stosowaniu narzędzi opowieści, takich jak odniesienia, skojarzenia, aluzje, a także montaż, ćwiczymy też warsztat językowy.

4. Odpowiedzialność – kompetencja fundamentalna

Być może najważniejszą umiejętnością, jakiej uczy reportaż, jest odpowiedzialność: za podjęte zobowiązanie, za jakość jego wykonania, za bohaterów i za wymowę opowieści o nich.
Odpowiedzialność wiąże się z wypełnianiem przez nas obowiązków zawodowych. Czasem jest określona w umowie, kiedy nie wywiążemy się z zadań, ponosimy konsekwencje finansowe lub prawne. Dlatego przed rozpoczęciem pracy trzeba dokładnie czytać dokumenty, o wszelkie niejasności dopytywać pracodawcę, a zmiany w warunkach zatrudnienia wprowadzać do umowy jeszcze przed jej podpisaniem.

Odpowiedzialność jednak spoczywa na nas także wówczas, gdy nie grożą nam żadne kary. To moralne zobowiązanie, które podejmujemy wobec pracodawcy, współpracowników, klientów firmy.
Wyobraź sobie konsekwencje, jakie mogłyby wyniknąć z pracy nieodpowiedzialnego reportera: takiego, który nie sprawdza faktów, wierzy tylko jednej stronie, kieruje się sympatią lub antypatią do wybranej postaci, chce przy okazji zrealizować własne interesy, ubarwia relację, żeby reportaż był wyrazisty.
Taki reporter straciłby wiarygodność. Ale największe konsekwencje po-nieśliby bohaterowie, których historię potraktowałby instrumentalnie. Piszą o tym Mariusz Szczygieł i Wojciech Tochman – reporter dowiaduje się różnych rzeczy i poznaje rozmaite sekrety bohaterów, ale zawsze waży w sumieniu, co może, a czego wręcz nie powinien ujawniać.

Reportaż uczy myślenia o innych z szacunkiem i troską, dlatego podejmując decyzje zawodowe, warto zastanowić się nad kwestią odpowiedzialności – jak moje decyzje wpłyną na otoczenie i kto poniesie ich konsekwencje? Co się stanie jak nie dotrzymam terminu, czy nie zmarnuję wysiłku całego zespołu? Kto przyjdzie na moje miejsce, jeśli nagle postanowię rzucić pracę? Co się stanie z klientem, gdy sprzedam mu niepełnowartościowy produkt?

Odpowiedzialność często wiąże się z trudnymi wyborami, ale jest fundamentem w dobrze wykonywanej pracy zawodowej.

Inspiracje lekturowe:
R. Kapuściński, Podróże z Herodotem, dowolne wydanie – pomoże Ci poznać drogę, jaką szedł jeden z najwybitniejszych światowych reporterów, mistrz dla wielu następców.
R. Kapuściński, To nie jest zawód dla cyników, Warszawa 2016 – przeczytaj wykłady, w których Kapuściński zastanawia się, po co i dla kogo jest repor-taż.
K. Wolny-Zmorzyński, Reportaż – jak go napisać?, Warszawa 2004 – opraco-wanie pomoże Ci uporządkować wiedzę o gatunku.
A. Wójcińska, Reporterzy bez fikcji. Rozmowy z polskimi reporterami, Woło-wiec 2011 – ciekawe i pouczające rozmowy w wybitnymi twórcami.
A. Wójcińska, Perspektywa mrówki. Rozmowy z reporterami świata, Wołowiec 2015 – równie ciekawe i pouczające rozmowy z reporterami prezentującymi różne podejścia do swojej pracy.

Zdjęcie: półka marzenie w Domu Słów w Lublinie